Vóórdat in de negentiende eeuw de synthetische kleurstoffen werden uitgevonden, werd textiel uitsluitend geverfd met natuurlijke kleurstoffen. Soms waren die van dierlijke oorsprong, waarbij je onder andere kan denken aan de afscheiding van bepaalde slakkensoorten (bijvoorbeeld de purperslak). Kleurstoffen waren sowieso peperduur en de moeilijk verkrijgbare dierlijke kleurstoffen al helemaal. Meestal werd er geverfd met plantaardige verfstoffen.

Veel planten geven op de een of andere manier kleur af, maar dat maakt nog lang niet dat ze allemaal even geschikt zijn om mee te verven. Het hangt er allemaal van af hoe diep de kleurstof in de vezel weet door te dringen, en hoe goed de kleur houdt onder invloed van water en licht.

In de middeleeuwen werd er met allerlei planten geverfd, maar in Europa werden slechts drie planten echt geschikt geacht om er kostbare stoffen mee te verven: wede (voor blauw), meekrap (rood) en wouw (geel). Andere kleurstoffen, die bijvoorbeeld werden gewonnen uit galappels en bessen, werden gekwalificeerd als minderwaardig en niet geschikt voor het echte verfambacht. Het onderscheid kwam onder andere tot uitdrukking in de namen die er voor de verschillende soorten kleurstoffen werden gebruikt: in Frankrijk werd gesproken van de Grand- en de Petit Teint, waarbij de Grand Teint werd beoefend door de ververs die werkten met wede, meekrap of wouw en waarvan de stoffen die ze verfden vaak bedoeld waren voor de boven-lokale of zelfs internationale handel. De Petit Teint was een kleinschalig gebeuren, iets voor de boeren die hun eigen kleding verfden. In de Duitse landen werd wel gesproken van ‘Schlechtfärber’.

Met de wedehandel werden fortuinen verdiend. Zo werd de fraaie kathedraal van Amiens voor een belangrijk deel bekostigd door vermogende wedehandelaren. Op de zuidwand van de kathedraal zijn nu nog twee wedehandelaren afgebeeld (zie het plaatje onderaan deze pagina). In Erfurt werd de universiteit gesticht met kapitaal dat was vergaard in de wedehandel. In Zuid-Franse steden als Toulouse en Albi zijn nu nog steeds de schitterende woonhuizen te zien van vermogende wedehandelaren uit de zestiende eeuw.

Tijdrovend proces

De bereiding van de verfstof uit wede (Latijn: Isatis Tinctoria) was een ingewikkeld en tijdrovend proces. De kleurstof (indigo) bevindt zich in de bladeren, die afhankelijk van het klimaat twee tot zeven keer per jaar werden geoogst. Binnen enkele uren na de oogst werden de bladeren verpulpt in een wedemolen. Van deze pasta (in de Provence sprak men van ‘pastel’) werden ballen gevormd, ongeveer zo groot als een tennisbal die aan de lucht werden gedroogd op houten rekken. Het bovenstaande plaatje, genomen uit een 18de eeuws boek over wedeteelt in Thuringen (Duitsland) zijn een aantal procesgangen afgebeeld. Vooraan wordt de wede verpulpt in een molen. Op de achtergrond staan de droogrekken en nog verder naar achteren wordt de wede geoogst.

Met de gedroogde wedeballen, die gemakkelijk konden worden bewaard en over grote afstanden worden vervoerd, werd handel gedreven. In het Frans noemde men die wedeballen ‘coques’ of ‘cocagnes’. In de Provence wordt daarom wel (ten onrechte) verondersteld dat de term ‘land van Cocagne’, waarmee een soort luilekkerland wordt bedoeld waarin er van alles genoeg is, te maken heeft met de rijkdom die de wedehandel bracht.

De wedeballen waren echter nog maar een halffabrikaat dat door de boeren werd gemaakt. In een volgende fase (die meer thuishoorde bij de handelaars) werden de ballen stukgeslagen en opnieuw bevochtigd met water. Dit bracht een gistingsproces op gang waarbij de temperatuur van de wede steeg, net zoals dat ook bij mest gebeurt. Het zou trouwens ook net zo hebben gestonken: om die reden verbood de Engelse koningin Elisabeth I de wedeproductie in de buurt van plaatsen waar zij verbleef.

Zodra de temperatuur begon te dalen, werden er opnieuw wedeballetjes van gekneed, en daarin vormde zich een soort granulaat: een harde, korrelige substantie die kan worden fijngemalen. Dit was de verfstof die de ververs gebruikten.

Oude urine

Een probleem is dat indigo niet oplosbaar is in water, terwijl het dat natuurlijk wel moet zijn om in de textielvezels te kunnen doordringen. Daarom moesten er aan het verfbad stoffen worden toegevoegd. Jarenlang werd daarvoor vooral oude urine gebruikt, later potas. Zo kon het dus gebeuren dat er een grote vraag ontstond naar urine, en dat ook die weer werd verkocht. In Toulouse en in andere wedesteden werden met name soldaten (blijkbaar goede drinkers) aangespoord om hun urine niet te verkwisten maar te verkopen.

Al met al was de productie van kleurstof uit wede dus een lang en moeilijk proces, waarbij er tussen oogst van de blaadjes en de bereiding van het verfbad vaak meer dan een jaar verstreek. Het recept dat bepaalde hoeveel wede, urine/potas en andere middelen werden toegevoegd aan het verfbad was een geheim dat de ververs zorgvuldig bewaarden.

Wede is nog tot in de twintigste eeuw gebruikt in de verfbaden, en tot in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw waren er wedemolens actief in Thuringen en in Engeland. Het belang van de wede als verfplant is sinds de zestiende eeuw echter steeds kleiner geworden: steeds meer werd er door de textielververs gebruik gemaakt van de indigo uit India, die door de grote ontdekkingen en de toegenomen scheepvaart steeds meer beschikbaar kwam.

De laatste jaren is er sprake van een herwaardering van de wede, de ‘koningin van de verfstoffen’. Dat heeft niet alleen te maken met historische interesse, maar ook met hernieuwbaarheid en afbreekbaarheid van plantaardige verfstoffen. Dat wede een inheemse plant is, in tegenstelling tot de exotische indigo, zal eveneens een rol spelen.

Niet zo vreemd dus dat de weinige ververs die nog met wede kunnen verven, soms eenvoudigweg niets kunnen omdat de grondstoffen ontbreken. Als bijvoorbeeld de wede-oogst is mislukt of als er te weinig is ingezaaid.

Toch zijn we samen met designstudio Raw Color in Eindhoven begonnen aan een project waarbij we dunne wollen stoffen plantaardig hebben laten verven: met de oude hooggewaardeerde verfstoffen van de ‘Grand Teint’, wede, meekrap en wouw. Dit heeft geresulteerd in Tinctorial Textiles, een reeks plantaardig geverfde (biologisch) wollen stoffen. BEKIJK TINCTORIAL TEXTILES