PFAS (Poly- en perfluoralkylstoffen) kennen we in Nederland vooral omdat ze enige tijd geleden leidde tot bouwstops op plaatsen waar ze in te hoge concentraties in de grond voorkwamen. Behalve bouwstops waren er de waarschuwingen van het RIVM. Groente en fruit die afkomstig waren van moestuinen uit de omgeving van de teflonfabriek van DuPont/Chemours in Dordrecht werden als gevolg van PFAS niet geschikt geacht voor consumptie. Ook de groentes uit een aantal volkstuinen in Helmond werden als onveilig bestempeld. Een recenter onderzoek wees uit dat je sommige vissoorten uit de Westerschelde maar beter niet vaker dan twee keer per jaar kan eten omdat er te veel PFAS in zitten. (1)

PFAS zijn vooral bekend in relatie tot anti-aanbakpannen en blusschuim, maar toch is de textielsector verantwoordelijk voor bijna de helft van de PFAS-productie. Een groot aandeel dus. Wat zijn dan deze gevaarlijke PFAS?

PFAS is een verzamelnaam voor meer dan 6000 stoffen die voorkomen in sterk uiteenlopende consumentenproducten. Ze worden gebruikt in de productie van blusschuim maar ook van anti-aanbakpannen. Tot juli 2022 werden ze toegepast in pizzadozen en bakpapier. Het zijn synthetische stoffen die door de mens zijn gemaakt, die niet of moeilijk afbreken en zich in organismen kunnen ophopen. De gevolgen voor de gezondheid variëren van een te hoog cholesterolgehalte tot een minder functionerend afweersysteem maar van meerdere PFAS staat vast dat ze kankerverwekkend zijn.

Omdat ze niet afbreken, worden ze ook wel ‘forever chemicals’ genoemd, stoffen die tot in de oneindigheid in het milieu aanwezig blijven. Daar komt bij dat ze bijzonder mobiel zijn en dat ze daarom soms op grote afstand worden aangetroffen van de plaats waar ze zijn verwerkt.

Het RIVM bestudeerde met name het voorkomen van PFAS in de bodem, het drink- en zwemwater en het voedsel. De conclusie was dat mensen in Nederland meer PFAS binnenkregen dan de ‘gezondheidskundige grenswaarde’, met andere woorden: er is een reëel risico dat je er flink ziek van kan worden. Die nadelige effecten lijken te beginnen met een slechter functionerend immuunsysteem maar PFAS kunnen ook verschillende vormen van kanker veroorzaken alsmede een verhoogd risico op miskramen, obesitas, vervroegde puberteit. (2)

Waarom ze dan niet verboden worden? Dat is natuurlijk aan de politiek, het RIVM komt niet verder dan de verklaring dat PFAS ‘handige eigenschappen’ hebben. Wel ligt er bij de EU een voorstel om alle PFAS voor 2025 te verbieden.

Handige eigenschappen

Hoe zit het met de toepassing van PFAS in de textiel? Ook daar geldt dat PFAS voor bepaalde functionaliteiten bijzonder handig kunnen zijn. Het gaat dan meestal over functies die wenselijk worden geacht maar die ontbreken in het gebruikte materiaal zelf en die er door een behandeling met synthetische middelen aan worden toegevoegd. In de praktijk wordt de stof dan behandeld of nabehandeld in een chemisch bad, een behandeling die ‘doekveredeling’ of ‘finish’ wordt genoemd. Doekveredeling kan veel uiteenlopende zaken betreffen, het verven van een stof wordt er bijvoorbeeld ook toe gerekend, waar niet noodzakelijkerwijs PFAS aan te pas komen.

PFAS worden in de textiel vooral toegepast omdat ze op grond van bepaalde eigenschappen functionaliteit kunnen toevoegen. Een van die eigenschappen is dat PFAS een hoge thermische stabiliteit bieden en dus niet veranderen onder invloed van warmte. Handig voor bijvoorbeeld pannenlappen. Een tweede eigenschap is dat ze een goede water- en olie-afstotendheid geven, ze zijn met andere woorden hydrofoob dan wel lipofoob, en daarmee komen ze tegemoet aan eisen die worden gesteld aan bijvoorbeeld werkkleding, outdoor-kleding, brandweerpakken en wintersportkleding maar ook aan interieurstoffen en met name aan stoffen voor meubelbekleding. Dat overhemd uit die geinige advertenties waar je zonder problemen wijn op kan morsen? Daar zitten dus PFAS in.

Een derde ‘handige’ eigenschap is dat PFAS oppervlaktespanningen kunnen veranderen. Bij dat laatste kan bijvoorbeeld worden gedacht aan een kreukvrije finish. De stoffen die daarvan worden geproduceerd, worden onder meer verwerkt tot zogenoemde ‘strijkvrije’ overhemden.

In Europa zou de textielsector verantwoordelijk zijn voor bijna de helft van de PFAS-consumptie. Een studie uit 2020 stelde dat binnen de EU jaarlijks 45 tot 80.000 ton PFAS worden verbruikt voor toepassing in de zogenoemde TULAC-industrieën. TULAC is de afkorting voor Textiles, Upholstery, Leather, Apparel, Carpets (textiel, meubelbekleding, leer, kleding, tapijt). Ze worden vooral toegepast in de home-textiel (50-53%) en in kleding (34-39%). (3) Het is nog onbekend hoe groot de consumptie binnen de textiel op wereldschaal is, maar het is algemeen bekend dat de Europese textielproductie klein is in vergelijking met die in bijvoorbeeld Azië.

Dit betekent dat, ook al wordt het gebruik van PFAS binnen Europa aan banden gelegd, de met PFAS vervuilde textiel toch Europa zal bereiken. Door wassen e.d. zullen deze niet afbreekbare stoffen dan toch hier het water en de grond vervuilen. Daar nog van afgezien lijken PFAS door hun mobiliteit al wereldwijd voor te komen en worden ze net als microplastics teruggevonden op de meest afgelegen gebieden.

In de textielindustrie toegepaste PFAS lijken net als microplastics en kleurstoffen door het gebruik en door het wassen in het milieu te belanden. Wat de gezondheidseffecten van dit soort doekveredeling zijn, is nog niet zeker. Is het bijvoorbeeld mogelijk dat PFAS, net zoals componenten van bepaalde kleurstoffen door de huid het menselijk lichaam binnen kunnen dringen? En wat zijn daar de gevolgen van?

Daarbij is het een punt van zorg dat op kledinglabels of op textiel in het algemeen, geen letter hoeft te staan over de chemicaliën waarmee een stof is bewerkt. Hier volstaat het om de materiaalsamenstelling te melden, waardoor potentieel gevaarlijke chemicaliën buiten het gezichtsveld blijven.

Overdreven?

Wordt het probleem overdreven? Sommigen vinden van wel. Enkele jaren geleden bezochten we een Nederlandse doekveredelaar die de deuren ging sluiten. Een van de redenen die werden opgevoerd was dat de lol er wel een beetje van af was sinds de invoering van de Europese REACH regelgeving, die vooral neerkomt op het verplichte gebruik van veiliger en minder synthetische stoffen en ook toeziet op een milieuvriendelijk afvalverwerking. “Je mag tegenwoordig helemaal niets meer,” klaagde de directeur.
Een soortgelijke reactie vinden we op een site waar strijkvrije overhemden worden aangeboden. Toegegeven wordt dat het strijkvrij maken gebeurt in een niet ongevaarlijk ‘chemisch badje’, maar ja… er zijn veel dingen die nog véél gevaarlijker zijn, dus wat stelt dat badje nu voor?

Het punt is inderdaad dat niet alles al bekend is. En wellicht zijn bepaalde vormen van doekveredeling voor bepaalde beroepskleding wel degelijk heel belangrijk. Van de andere kant is het ook niet zo dat we volledig in het donker tasten. Het staat vast dat PFAS al bij een lage blootstelling gezondheidsschade kunnen opleveren. Wil je dat risico lopen? Het staat ook vast dat PFAS onomkeerbare milieuschade veroorzaken. Wil je dat? Wil je PFAS aan je lijf? Een wil je ze in je huis?

Ons lijkt het het beste om te gaan voor natuurlijke materialen. Textiel (zowel interieurstoffen als kleding) die GOTS-gecertificeerd is, bevat gegarandeerd geen PFAS.

Als het niet al te laat is. Een recente publicatie van de Universiteit Stockholm en ETH Zürich (augustus 2022) concludeerde dat PFAS wereldwijd in te hoge concentraties werden aangetroffen in het regenwater. De auteurs spreken van een existentiële crisis, schrijven dat er grenzen moeten worden gesteld aan PFAS en dat die grenzen op de keper beschouwd nu al zijn overschreden.(4)

Er zijn ook goede ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van waterafstotende en brandwerende finishes die het zonder PFAS kunnen stellen. Dat is belangrijk want textiel die wordt toegepast in openbare ruimtes als theaters, restaurants maar ook winkelvitrines, moeten verplicht een brandwerende finish hebben.

Ook blijkt dat één toegevoegde functionaliteit aan een stof vaak al voldoende is. Voor bepaalde werkkleding kan waterafstotendheid bijvoorbeeld belangrijk zijn, maar is brandwerendheid geen vereiste. Een finish die slechts één toegevoegde functionaliteit biedt, is gemakkelijker zonder toepassing van PFAS te maken, bijvoorbeeld een finish die de stof alleen waterafstotend maakt. Soms zijn de middelen die hiervoor worden gebruikt zelfs toegestaan binnen de GOTS-certificering, zoals het geval is bij de waterafstotende canvas in de Ecotex-collectie.